Τίνα Μανδηλαρά
Η διάλυση της Ευρώπης στο Μεφίστο του Κλάους Μαν
Αν ο Τόμας Μαν κατάφερε να απεικονίσει τις δύο πτυχές της Ευρώπης, την ορθολογική και την ανορθολογική, που στήριξαν τα κεντρικά της αφηγήματα, ο γιος του, Κλάους Μαν, τόλμησε να παραστήσει τη διάλυσή της: την υποκρισία των κυρίαρχων ιδεών, τα αδιέξοδα της κουλτούρας, τη ματαιότητα ενός πολιτισμού που έφτασε κάποια στιγμή στο απόγειό του για να καταλήξει στην πιο φρικτή έκφανση της δαντικής κόλασης.
Άλλωστε, αν χρειαζόταν ένα πρόσωπο για να την περιγράψει, αυτό ήταν αποκλειστικά και μόνο ο δαίμονας, ένας Μεφιστοφελής που μπορούσε να μεταλλάσσεται σε άγγελο διαφθορέα, σε γητευτή των κυρίαρχων παθών ή πραγματικό ηγέτη, ανάλογα με τις αναγκαιότητες αυτού του φαιδρού θεάτρου που λέγεται κοινωνική συνθήκη. Πολύ εύστοχα, μετακομίζοντας από την κονίστρα της πολιτικής σε αυτήν της τέχνης, που την ήξερε όσο λίγοι, ο Κλάους Μαν στο μυθιστόρημά του Μεφίστο (κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Έρμα, σε ωραία μετάφραση της Σοφίας Αυγερινού και επίμετρο του Δημήτρη Τσεκούρα) εφευρίσκει έναν χαρακτήρα που πουλάει την ψυχή του στον διάβολο με αντάλλαγμα την καταξίωση και την εφήμερη δόξα.
Κανείς δεν είναι νικητής ή ηττημένος, αφού σημασία έχουν οι λεπτεπίλεπτες μεταμορφώσεις που μπορεί να κρύβουν με μαεστρία το πραγματικό πρόσωπο του φασίστα και του υποψήφιου δολοφόνου, αποδεικνύοντας πως όλοι είναι κατά κάποιον τρόπο συνένοχοι σε αυτό το έγκλημα που έχει ενσκήψει σαν λυσσασμένο σκυλί πάνω στην ανθρωπότητα. Αρχικά, όλα δείχνουν πως ο σοσιαλιστής και μάλλον επαναστάτης Χέντρικ Χέφγκεν δεν μπορεί να ανεχτεί τον φαρισαϊσμό των μεγαλοαστών και την υποκρισία των καλών τρόπων. Σχεδόν κερδίζει τη συμπάθεια του αναγνώστη ως ένας μανιακός αποσυνάγωγος που τρέφει κρυφά όνειρα, έστω και κάπως ματαιόδοξα, είναι επιρρεπής σε κάθε λογής αμαρτία, όπως με τη λάγνα Μαύρη Αφροδίτη του, με την οποία συνουσιάζονται κάτω από τον πίνακα της Μαντόνας του Ραφαέλ, και αποστασιοποιείται από τη μικροαστική καταγωγή του.
Τι κι αν κοροϊδεύει και απατά την αστή γυναίκα του Μπάρμπαρα και τελικά τον ίδιο του τον εαυτό; Έχει ανάγκη να κερδίσει την αναγνώριση και να κατακτήσει την πρωτεύουσα, ερμηνεύοντας ρόλους σαν εκείνους που παίζουν οι πολιτικοί στην καθημερινότητά τους, μεταλλασσόμενοι σταδιακά σε φασίστες. Καταφέρνει να μπει στα μεγάλα σαλόνια, συναγελάζεται με πεπαιδευμένους λογοτέχνες και μουσικούς, μαθαίνει να ακούει όπερα και να λανσάρει πιασάρικες φράσεις.
Αλλά ποτέ, μα ποτέ δεν γίνεται Άμλετ, λόγω της αδυναμίας του να συλλάβει τη βαθιά ενόρμηση του δικαίου, που στα πλατωνικά μάτια του Μαν ταυτίζεται με το καλό και το όμορφο. Ο λόγος, όπως ακούγεται σε κάποια στιγμή του βιβλίου, είναι ότι δεν έχει υποφέρει αρκετά ούτε έχει παρασυρθεί από την άβυσσο μιας λαβωμένης ψυχής, όπως ο ίδιος ο Κλάους Μαν, που οδηγήθηκε τελικά στην αυτοκτονία. 6.2.2020 Δεν πεινάω, δεν θέλω να κολυμπήσω, θέλω να διαβάσω Φίλιπ Ροθ Κάπως έτσι συμβαίνει, όμως, με όλους σχεδόν τους χαρακτήρες του Μεφίστο, οι οποίοι, όπως και στον Τόμας Μαν, ενσαρκώνουν συμβολικούς ανθρωπότυπους και αντιστοιχούν σε συγκεκριμένες ιδέες. Εξού και οι συγκρούσεις τους, όπως αυτές ανάμεσα στον Ότο Ούλριχς και τον Χανς Μίκλας, είναι αντίστοιχες με τις μνημειώδεις ιδεολογικές μάχες ανάμεσα στον Λοντοβίκο Σετεμπρίνι και τον Λέο Νάφτα στο Μαγικό Βουνό.
Κανείς δεν είναι νικητής ή ηττημένος, αφού σημασία έχουν οι λεπτεπίλεπτες μεταμορφώσεις που μπορεί να κρύβουν με μαεστρία το πραγματικό πρόσωπο του φασίστα και του υποψήφιου δολοφόνου, αποδεικνύοντας πως όλοι είναι κατά κάποιον τρόπο συνένοχοι σε αυτό το έγκλημα που έχει ενσκήψει σαν λυσσασμένο σκυλί πάνω στην ανθρωπότητα. «Στο μέγαρο του αξιοσέβαστου στρατηγού οι μεγαλογαιοκτήμονες συνωμοτούν ενάντια σε μια δημοκρατία που τρέμει. Οι δημοκράτες ορκίζονται πως ο εχθρός είναι στα αριστερά. Αρχηγοί αστυνομίας που αυτοαποκαλούνται σοσιαλιστές διατάζουν τους αστυνόμους να πυροβολήσουν τους εργάτες.
Αλλά η φωνή σαν γάβγισμα επιτρέπεται καθημερινά και ανενόχλητη ευαγγελίζεται τη δίκαιη τιμωρία και την αιματοβαμμένη κατάρρευση του “συστήματος”. Τέτοιο πράγμα δεν έχει ξαναδεί ο κόσμος! Μα δεν το βλέπει ο ακριβοπληρωμένος γελωτοποιός αυτού ακριβώς του συστήματος, εναντίον του οποίου εξαπολύει τις κατάρες της η άτιμη φωνή του εξαγριωμένου σκύλου; Μα δεν προσέχει ο ηθοποιός Χέφγκεν ότι οι εκδηλώσεις, των οποίων αυτός είναι ο αμφίβολος ήρωας, είναι κατά βάθος μακάβριες και ότι ο χορός που σέρνει πρώτος αυτός μαζί με τους άλλους ευνοούμενους οδηγεί κατευθείαν στην άβυσσο;»
Πηγή: Lifo (16/3/2020)