Φανή Χατζή
Πρωτοποριακό «μαύρο» μυθιστόρημα,
αντιπροσωπευτικό της Αναγέννησης του Χάρλεμ
Το Πέρασμα της άγνωστης στα ελληνικά γράμματα Νέλα Λάρσεν εστιάζει στην επανασύνδεση δύο παιδικών φίλων, της Αϊρίν και της Κλερ. Γραμμένο σχεδόν εκατό χρόνια πριν, παραμένει διαχρονικό, προκαλεί ακόμα τον θαυμασμό των αναγνωστών και το ενδιαφέρον των ερευνητών, μεταφράζεται σε πολλές γλώσσες και έχει γνωρίσει πολλές διαφορετικές εκδόσεις. Οι εκδόσεις Έρμα επέλεξαν να συστήσουν το κείμενο στο ελληνικό κοινό, για πρώτη φορά, σε μετάφραση του Νίκου Κατσιαούνη και επιλεγόμενα της Τζούντιθ Μπάτλερ.
Από την πραγματικότητα στο χαρτί
Η Νέλα Λάρσεν γεννήθηκε στο Σικάγο το 1891. Η μητέρα της ήταν μια λευκή Δανέζα μετανάστρια και ο πατέρας της μαύρος από τις Δυτικές Ινδίες. Όταν αυτός εγκατέλειψε την οικογένεια, η μητέρα της παντρεύτηκε έναν λευκό Δανό μετανάστη, τον Λάρσεν, με τον οποίο απέκτησε μια ακόμα κόρη. Η οικογένεια προσπάθησε να ενσωματωθεί σε λευκούς κύκλους, όμως αυτό που τους απέκλειε ήταν το χρώμα της Νέλα που πρόδιδε την μαύρη καταγωγή της. Όταν ενηλικιώθηκε, αφού σπούδασε σε ένα διάσημο πανεπιστήμιο για μαύρους σπουδαστές αλλά και στην Κοπεγχάγη, η ίδια παντρεύτηκε έναν διάσημο μαύρο φυσικό. Ο κύκλος του ζεύγους κατέληξε να είναι αυτός της Αναγέννησης του Χάρλεμ.
Η Αϊρίν Ρέντφιλντ, η πρωταγωνίστρια του Περάσματος, φέρει κάποια στοιχεία από τη ζωή της δημιουργού της. Είναι μια ανοιχτόχρωμη μαύρη γυναίκα, που μεγάλωσε σε μια φτωχική κοινότητα μιγάδων, αλλά ανελίχθηκε κοινωνικά με το γάμο της με έναν πλούσιο μαύρο γιατρό. Υπάρχουν στιγμές στην καθημερινότητά της που η Αϊρίν, κρυφά από τον άνδρα της, «περνάει» για λευκή, για να απολαύσει, για παράδειγμα, ένα ρόφημα σε ένα ξενοδοχείο λευκών στη Νέα Υόρκη.
Σε ένα από τα περάσματά της, συναντά την παλιά της συμμαθήτρια, την Κλερ Κέντρι, η οποία έχει περάσει οριστικά στην άλλη όχθη, έχει παντρευτεί έναν λευκό άνδρα που αγνοεί τη μαύρη της ταυτότητα. Μετά την επίθεση φιλίας από την Κλερ, η αρχικά διστακτική Αϊρίν δεν μπορεί να την αποφύγει για πολύ και οι δυο τους επανασυνδέονται και μπλέκονται η μία στη ζωή της άλλης.
Το πέρασμα σαν τακτική
Το πέρασμα (passing) ήταν μια τακτική απόκρυψης της μαύρης ταυτότητας που υιοθετούσαν κάποιοι ανοιχτόχρωμοι μαύροι στις αρχές του εικοστού αιώνα, προκειμένου να ενταχθούν σε λευκούς κύκλους. Αυτή τη δυνατότητα είχαν μόνο οι μικτής φυλής μαύροι, οι οποίοι μπορούσαν να «πείσουν» και άρα να «περάσουν» για λευκοί. Μάλιστα τη δεκαετία που γράφτηκε το βιβλίο κυκλοφορούσαν στην αγορά και πάρα πολλά προϊόντα μακιγιάζ για το «άνοιγμα» της μαύρης επιδερμίδας.
Το πέρασμα ήταν ένας τρόπος για τα μαύρα υποκείμενα να απολαύσουν κάποια βασικά δικαιώματα που παραχωρούνταν μόνο στα λευκά άτομα. Ήταν, όμως, και ένα μέσο κοινωνικής μετάβασης, μια ευκαιρία να διεκδικήσουν λίγα από τα λευκά προνόμια και να αποφύγουν τον ρατσισμό και τον φυλετικό διαχωρισμό που διέτρεχε τα πάντα, από την ιατρική περίθαλψη και τη δημόσια συγκοινωνία μέχρι τα κέντρα διασκέδασης.
Η Νέλα Λάρσεν, πάντως, επεδίωξε με αυτό το βιβλίο όχι μόνο να καταδείξει το λευκό προνόμιο, αλλά και τις ψυχολογικές συνέπειες στο άτομο που υφίσταται αυτή την άρνηση ταυτότητας και κατ’ επέκταση τον εσωτερικευμένο ρατσισμό στον οποίο η λευκοκρατούμενη κοινωνία το υποβάλλει, ώστε να μισεί τη φυλή και τον εαυτό του.
Το πέρασμα στη γραφή της Λάρσεν
Εστιάζοντας στην οπτική της Αϊρίν, το πέρασμα αντιμετωπίζεται στην αρχή σαν κάτι εξωτικό, ακατανόμαστο αλλά ταυτόχρονα ζηλευτό. Η Αϊρίν απαξιώνει την επιλογή της φίλης της, όμως έχει πολλές απορίες. Γι’ αυτήν το πέρασμα είναι ένα απαγορευμένο φρούτο, μια αμαρτία στην οποία μπορεί να επιδίδεται μόνο περιστασιακά. Για την Κλερ είναι θέμα επιβίωσης. Έχοντας χάσει και τους δύο γονείς της, μεγαλώνοντας με τις λευκές θείες της σε ένα αυστηρά θρησκόληπτο περιβάλλον, δεν είχε άλλη εναλλακτική.
Υπάρχουν στιγμές που το πέρασμα της Κλερ ταπεινώνει την Αϊρίν, προσβάλλει τον πυρήνα της ύπαρξής της, κυρίως όταν πρέπει να ανεχτεί τα ρατσιστικά παραληρήματα του άνδρα της Κλερ, ο οποίος αγνοεί εντελώς την αλήθεια και για τις δυο τους. Η Κλερ φαίνεται να έχει προδώσει τη φυλή της. Ταυτόχρονα, όμως, τολμά να επιστρέφει στο παρελθόν της και σε ένα βαθμό να οικειοποιείται ξανά τον χώρο που εγκατέλειψε για ταξικούς λόγους.
Διαθεματικότητα πρώιμης μορφής
Η αδιαμφισβήτητα ιδιαίτερη θεματική του δε θα έπρεπε να μας δημιουργήσει την υπόνοια ότι οι αρετές του βιβλίου εξαντλούνται στην κεντρική του ιδέα. Η Λάρσεν, εξάλλου, χρησιμοποιεί το πέρασμα σαν το έναυσμα της ιστορίας της. Το πραγματικό ενδιαφέρον στη γραφή της έγκειται στη στενή μελέτη των ιδιαίτερων γυναικείων χαρακτήρων μέσα από έναν καλειδοσκοπικό φακό, όπου η φυλή, η τάξη και το φύλο παρουσιάζονται σαν διαφορές που αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους, τρεις «συγκλίνοντες τροπισμοί της εξουσίας» (σελ.165) όπως αναφέρει η Μπάτλερ στο επίμετρο.
Για παράδειγμα, η Αϊρίν, που κατακρίνει σιωπηλά την Κλερ, εκμεταλλεύεται το προνόμιο του ανοιχτόχρωμου δέρματός της, προσλαμβάνοντας μια πιο σκουρόχρωμη υπηρέτρια. Επίσης, ζει πολύ πιο περιορισμένη, περιφρουρεί την αορατότητά της αρνούμενη να ενημερώσει τα παιδιά της για τον ρατσισμό και τη βία που υφίσταται η μαύρη φυλή εκτός του φρουρίου που τα περιβάλει. Η Κλερ, αντίθετα, αν και έχει περάσει για λευκή, διεκδικεί διαρκώς ορατότητα και ελευθερία, κόντρα στις συμβάσεις που επιτάσσει το φύλο και η τάξη της.
Η Λάρσεν, ακόμα, παίζει με την ιδέα του περάσματος, προσδίδοντας ρευστότητα και μεταβλητότητα σε όλες τις σχέσεις εξουσίας, ώστε να μην υπάρχει μαύρο ή άσπρο σε καμία από αυτές. Το παιχνίδισμα αυτό έχει απεικονιστεί και στο πανέξυπνο εξώφυλλο του Βασίλη Παπαγεωργίου.
Από την Αναγέννηση του Χάρλεμ στις σπουδές φύλου
Το Πέρασμα γράφτηκε το 1929 και θεωρείται αντιπροσωπευτικό του ρεύματος της Αναγέννησης του Χάρλεμ, που συνέβαλε στην πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική ανάπτυξη της μαύρης κοινότητας και τη δημιουργία της ιδιαίτερης ταυτότητάς της. Αν και η κριτική τότε τόνισε ότι το Πέρασμα πρόσφερε μια ματιά στην αστική ζωή των μαύρων του Χάρλεμ τη δεκαετία του 1920 και ανέτρεψε το αφήγημα της τραγικής μουλάτα (tragic mulatta), διαβάστηκε μέσα από έναν περιοριστικό φακό.
Η πολυπλοκότητα του έργου ξεκλειδώθηκε αρκετά χρόνια αργότερα, από ερευνήτριες της ψυχαναλυτικής ή φεμινιστικής θεωρίας, οι οποίες με τη σειρά τους προτεραιοποίησαν μια από τις οπτικές. Η πιο εμβριθής ανάλυση είναι αυτή της Τζούντιθ Μπάτλερ που κάνει λόγο για φυλετοποίηση της σεξουαλικότητας, εστιάζοντας στη διαθεματική διασταύρωση της ψυχανάλυσης με την έμφυλη διαφορά. Το απαιτητικό κείμενο της Μπάτλερ, που ενσωματώνει μέρη της φροϋδικής, ψυχαναλυτικής, κουήρ και αποαποικιοκρατικής θεωρίας, βοηθά στην κατανόηση του έργου μέσα από ένα πολυδιάστατο πρίσμα.
Η επίδραση του έργου και το… Netflix
H κληρονομιά του βιβλίου αποδεικνύεται και από τη συνεχόμενη έμπνευση που προσφέρει. Το καλοκαίρι που δολοφονήθηκε εν ψυχρώ ο Τζον Φλόιντ κυκλοφόρησε το βιβλίο της Brit Bennett, Το αόρατο μισό (μτφρ. Κάλλια Παπαδάκη, εκδ. Παπαδόπουλος) το οποίο περιγράφει τη ζωή δύο μαύρων διδύμων, η μία εκ των οποίων «περνάει» για λευκή, ενώ η άλλη όχι. Η Μπένετ, αποδίδοντας φόρο τιμής στη Λάρσεν, επανέφερε στο προσκήνιο τα επίκαιρα θέματα του λευκού προνομίου και του βαθιά συστημικού ρατσισμού. Την αμέσως επόμενη χρονιά, το Πέρασμα διασκευάστηκε σε ταινία, σε σκηνοθεσία της Ρεμπέκα Χολ για την πολύ δημοφιλή πλατφόρμα του Νέτφλιξ.
Οι εκδόσεις Έρμα μέσα σε λίγα χρόνια μας έχουν συστήσει δύο σημαντικούς εκπροσώπους της Αναγέννησης του Χάρλεμ, τον Claude McKay, με την Επιστροφή στο Χάρλεμ (μτφρ. Όλγα Καρυώτη), και τώρα τη Νέλα Λάρσεν. Δυστυχώς, για το τρίτο και τελευταίο βιβλίο που εξέδωσε η Λάρσεν κατηγορήθηκε εσφαλμένα για λογοκλοπή, γεγονός που την ώθησε να εγκαταλείψει για πάντα τη συγγραφή. Ευτυχώς για εμάς, άφησε το σημαντικό Πέρασμα ως παρακαταθήκη, το οποίο από μόνο του προσφέρεται για πολλαπλές αναγνώσεις και αναλύσεις.
Πηγή: BookPress