Μαριλένα Καρρά
«Τηλεγραφικά» ειδησεογραφικά θραύσματα
Μέσα στην έκταση τριών γραμμών, ο Fénéon υποδύεται τον τηλέγραφο για τη μεταφορά ειδήσεων. Απ’ άκρη σ’ άκρη της γαλλικής επικράτειας, οι ειδήσεις μοιάζουν να ταξιδεύουν μηδενίζοντας χρόνο και αποστάσεις. Τουλούζη, Τουλόν, Ορλεάνη, μερικά δημαρχεία και αστυνομικά τμήματα, συντάγματα αποικιακού στρατού και νομαρχίες: τούτα δεν είναι παρά ελάχιστα από τα τοπωνύμια που απαντώνται στις «Ιστορίες».
Αλλά γιατί ο Fénéon υποδύεται τον τηλέγραφο; Και γιατί το πεδίο που γεννάται μέσα στις τρίγραμμες ειδήσεις του διαφεύγει τη μονομερή ταξινόμησή του στο ένα ή το άλλο είδος; Και πώς θα μπορούσε να παραβλέψει κανείς ότι οι ιστορίες του Fénéon θυμίζουν θραύσματα ή αφορισμούς, δηλαδή ιστορίες, άλλης τάξεως, μακριά από τη σκοπιμότητα της αφήγησης;
«Ο εβδομηντάχρονος ζητιάνος Βερνιό, από το Κλισί, πέθανε από ασιτία. Στο αχυρόστρωμά του έκρυβε δύο χιλιάδες φράγκα. Αλλά δεν πρέπει να προβαίνουμε σε γενικεύσεις»1.
Οι «Ιστορίες σε τρεις γραμμές» εμφανίστηκαν μεταξύ Μαΐου και Δεκεμβρίου του 1906, στην εφημερίδα Le Matin, εγγράφοντας τον συγγραφέα τους στο ύφος εκείνο που προκύπτει από την ειρωνική συνάντηση Τύπου και λογοτεχνίας. Συνάντηση; Ισως περισσότερο, μια παράδοξη άσκηση μεταφοράς πληροφορίας και, ταυτόχρονα, πύκνωσης ενός υπαινιγμού, μιας αντίφασης, ειρωνείας ή διακωμώδησης, εκφραστικών σχημάτων, δηλαδή, που καλούνται να αποκαλυφθούν αστραπιαία.
Με αυτόν τον τρόπο, ο Fénéon υιοθετεί και, με μια παράλληλη χειρονομία, υπονομεύει το τηλεγραφικό ύφος. Στη γραμμική έκφραση μιας πληροφορίας ειδησεογραφικού ενδιαφέροντος, που αξιώνει να προσληφθεί ως δείγμα γλωσσικής ουδετερότητας, ο Fénéon, χρησιμοποιώντας το απλούστερο συντακτικό και αποφεύγοντας περιττά εκφραστικά στολίδια, μιμείται τη δημοσιογραφική γλώσσα, αναδεικνύοντας τα όριά της.
Το δόγμα της δημοσιογραφικής ουδετερότητας και η υφολογική διακωμώδησή του από τον Fénéon έρχονται, μ’ έναν τρόπο ν’ απαντήσουν, σε όσα διακηρύσσει η ίδια η εφημερίδα δημοσίευσης των «Ιστοριών» του, η Le Matin, στο πρώτο της τεύχος, τον Φεβρουάριο του 1884:
«Η Le Matin θα αποτελέσει μια εφημερίδα δίχως καμιά πολιτική άποψη […] θα αποτελέσει μια εφημερίδα τηλεγραφικών πληροφοριών, οικουμενικών και αληθών»2.
Ο τηλέγραφος, που εισήχθη στη Γαλλία γύρω στο 1870, αποτέλεσε επανάσταση, ενισχύοντας τους συνδέσμους μεταξύ πολιτικής και Τύπου και αναβιβάζοντας σταδιακά τον τελευταίο σε ό,τι σήμερα αποκαλούμε Τέταρτη Εξουσία. Δεν ήταν μάλλον συμπτωματικό το γεγονός ότι τα πρώτα τηλεγραφικά δίκτυα συνέδεαν απευθείας τις Βερσαλίες με πρακτορεία ειδήσεων και εφημερίδες.
Παράλληλα, ο Τύπος είδε την αγορά του να μεγεθύνεται, μια και, διά του τηλέγραφου, πέτυχε την κατάργηση κάθε γνωστού χωροχρονικού φράγματος και συνάντησε τη νέα πραγματικότητα που είχε εγκαινιαστεί ήδη με τους σιδηρόδρομους.
Την εποχή που οι φουτουριστές, ο Apollinaire, ο Cendrars, ο Céline ανακαλύπτουν στον εν κινήσει βιομηχανικό κόσμο την πρώτη ύλη για τη μοντέρνα δημιουργικότητα, ο Fénéon, σημειώνοντας για τις Ιστορίες του, θα αποτελέσει τον κατ’ εξοχήν εκφραστή της λογοτεχνικής σκέψης γύρω από τον τηλέγραφο. Λέγοντάς το διαφορετικά, ο Fénéon ανακαλύπτει στην τηλεγραφία τη δυνατότητα να παράγει λογοτεχνία.
Αν στην αρχή λειτουργίας του τηλέγραφου περιλαμβάνονται τόσο η μετάδοση ενός ηλεκτρομαγνητικού κύματος, που δεν συνιστά παρά ένα κωδικοποιημένο μήνυμα, όσο και η διαδικασία αποκωδικοποίησης ή μετάφρασής του, κατά τρόπο αντίστοιχο, στις «Ιστορίες» του Fénéon εγκύπτει κανείς στις δυνατότητες μετάφρασης ενός ελλειπτικού τριγράμμου.
Το ηλεκτρομαγνητικό κύμα, αυτή η εξ αποστάσεως δράση δυνάμεων, και το υβριδικό λογοτεχνικό ύφος του Fénéon, αυτή η εξ αποστάσεως και διά του σαρκασμού κριτική του αιώνα, χρήζουν μετάφρασης, με την τελευταία ν’ αδυνατεί ν’ αναβιβαστεί σε αυθεντική ή προνομιακή.
Η μετάφραση του πυκνού, σύντομου και ελλειπτικού τηλεγραφικού λόγου καταδικάζεται στην πολλαπλότητα και τα όρια αυτού του λόγου εμφανίζονται πορώδη. Ο Fénéon σημαδεύει μια κίνηση μέσα στον χώρο –τη σημαδεύει διά της γραφής ενώ εκείνη μεταδίδεται ακαριαία– και προσκαλεί κάποιον αναγνώστη να δημιουργήσει, στις σιωπές μεταξύ των σημείων και μεταξύ των γραμμών, έναν νέο χρόνο.
«Χθες βράδυ, στην οδό Σεν-Μπον, ο Β. Σουάν, δεκαπέντε ετών, δέχτηκε στον μηρό μια σφαίρα που πρέπει να ρίχτηκε –γιατί;– από ένα γειτονικό σπίτι»3.
Οι «Ιστορίες» χαρακτηρίζονται από έναν βαθύ αντικρατισμό, που περνά μέσα από τη διακωμώδηση της γραφειοκρατίας και των σχέσεών της με την Εκκλησία, που περνά μέσα από το μαύρο χιούμορ ενός συγγραφέα που βλέπει ως γραφικό τον κρατικό πατερναλισμό, αποσυνδέοντάς τον ακόμη και από την πιο στοιχειώδη πίστη στο προνοιακό κράτος.
Σαρκαστικός ο συγγραφέας και με το εργατικό κίνημα, τις απεργίες και τους απεργοσπάστες, δεν διστάζει να διατρέξει ένα μεγάλο φάσμα κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών θεμάτων σχετικών με το έγκλημα, τον μισογυνισμό, την ιδιοκτησία, τους κάλπικους, περί εξάπλωσης της τρομοκρατίας, φόβους, την ασθένεια, την πρόοδο και την επιστήμη.
«Με στόχο τις έρευνες σχετικά με την επίδραση των ρευμάτων στις σαρδέλες, μια ωκεανογραφική αποστολή επιβιβάστηκε στο Μπορντό στο πλοίο “André”»4.
Οι εκδόσεις Έρμα και η μεταφράστρια των «Ιστοριών σε τρεις γραμμές» Βίκυ Λιακοπούλου συστήνουν τον, σε γενικές γραμμές, άγνωστο στο ελληνικό κοινό Fénéon, αυτό το «ιδανικό πρότυπο του ανθρώπου του fin de siècle, [που] ήταν ένας λογοτεχνικός bricoleur, [που] ως ιστορικός τέχνης, εφηύρε τον όρο “νεο-ιμπρεσσιονισμός”, ανακάλυψε τον Ζορζ Σερά και προώθησε τον πουαντιγισμό, […] που συγκέντρωσε κι επιμελήθηκε τα χειρόγραφα των Εκλάμψεων του Ρεμπώ, […] έκανε την πρώτη μετάφραση του Πορτραίτου ενός καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία του Τζέιμς Τζόις, οργάνωσε τα έξοδα της κηδείας και τα χειρόγραφα μετά θάνατον του Πολ Λαφάργκ»5. Και που πέθανε σε ηλικία ογδόντα τριών ετών από καρκίνο του στομάχου, αντί να αυτοκτονήσει, όπως μερικά από τα πρόσωπα των «Ιστοριών» του:
«Η κυρία Φουρνιέ, ο κύριος Βουάν, ο κύριος Σεπτέιγ, από το Σισί, το Τριπλεβάλ, το Σεπτέιγ, κρεμάστηκαν: νευρασθένεια, καρκίνος, ανεργία»6.
1. Fénéon Félix, Ιστορίες σε τρεις γραμμές, Ερμα, 2020, σ. 126.
2. Βλέπε περισσότερα στο άρθρο του Bertrand, Jean-Pierre, «Par fil spécial: à propos de Félix Fénéon», Romantisme, 1997, n° 97, Le fait divers, σ. 103-112.
3. Fénéon, Ιστορίες, ό.π., σ. 64.
4. Ο.π., σ. 39.
5. Από το εισαγωγικό σημείωμα της μεταφράστριας, ό.π., σ. 14, 16-17.
6. Ο.π., σ. 132.
Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών (5/2/2021)